Wykorzystywanie fotografii, na których są uwiecznione dzieci w czasie zajęć lub imprez, do promowania szkoły lub przedszkola wiąże się z przetwarzaniem danych osobowych i dotyka sfery dóbr osobistych oraz praw autorskich, dlatego zawsze musi być dokładnie przemyślane i przygotowane. Wiele jednostek oświatowych staje przed dylematem, czy zgodne z prawem jest zamieszczenie na stronie internetowej lub profilu na portalu społecznościowym zdjęć lub filmów wykonanych przez pracowników, zarówno w celu informowania o bieżącej działalności placówki, jak i przy okazji promowania się w celu zachęcenia rodziców do zapisania nowych uczniów, przyciągnięcia uwagi sponsorów lub nawiązania współpracy z instytucjami albo innymi szkołami lub przedszkolami. Coraz częściej obawy, a nawet sprzeciw rodziców budzi zamieszczanie zdjęć oraz innych informacji umożliwiających identyfikację poszczególnych uczniów (np. imion i nazwisk) lub ich czasu przebywania na zajęciach (rozkładu dnia w przedszkolu, planu lekcji), zwłaszcza gdy są powszechnie dostępne dla niezalogowanych użytkowników. Reakcje rodziców wynikają zarówno z ich rosnącej świadomości prawnej, jak i z troski o bezpieczeństwo ucznia i jego rodziny. Niewątpliwie publikowanie zdjęć uczniów jest zagadnieniem trudnym i złożonym. Każdy przypadek należy rozpatrywać indywidualnie, dlatego możliwe jest jedynie sformułowanie ogólnych wytycznych dotyczących wykorzystywania zdjęć z udziałem dzieci, wykonanych w związku z działalnością szkoły lub przedszkola. Zawsze zalecana jest spora ostrożność.
Ochrona danych osobowych dzieci
Wizerunek ucznia należy do kategorii danych osobowych, ponieważ umożliwia jego identyfikację co najmniej pośrednio, zwłaszcza gdy na stronie lub fanpage’u na portalu społecznościowym szkoły lub przedszkola znajdą się dodatkowe informacje, które to umożliwiają (art. 6 ust. 1 i ust. 2 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych, Dz. U. z 2015 r., poz. 2135 z późn. zm.). Informacji nie uważa się za umożliwiającą określenie tożsamości osoby, jeżeli wymagałoby to nadmiernych kosztów, czasu lub działań. Dotyczy to w szczególności zdjęć w jakości uniemożliwiającej stwierdzenie bez skorzystania ze specjalistycznych zabiegów, kogo prezentują, lub zdjęć sprzed wielu lat (art. 6 ust. 3 UoODO). Ochrona danych osobowych przysługuje każdemu, a więc także osobie niepełnoletniej. Z tego względu przetwarzanie danych osobowych, czyli wykonywanie na nich jakichkolwiek operacji, jak np. zbieranie, utrwalanie, przechowywanie, opracowywanie, zmienianie, udostępnianie i usuwanie, może mieć miejsce ze względu na dobro publiczne, dobro osoby, której dane dotyczą, lub dobro osób trzecich w zakresie i trybie określonym ustawą (art. 1 ust. 1 i ust. 2, art. 7 pkt 2 UoODO).
Pogodzenie ochrony praw dziecka z interesem szkoły lub przedszkola
Dla jednostek oświatowych tak rygorystyczna regulacja skutkuje wymogiem udzielenia odpowiedzi na każde zapytanie rodzica lub pełnoletniego ucznia, na jakiej podstawie prawnej upubliczniany jest jego wizerunek, co w praktyce bywa bardzo kłopotliwe w tych sytuacjach, w których nie została uzyskana zgoda na prezentację zdjęć z danym uczestnikiem.
Najlepszym i najbardziej pewnym sposobem jest uzyskanie od przynajmniej jednego z rodziców lub dorosłego ucznia oświadczenia (najlepiej pisemnego), że wyraża zgodę na rozpowszechnianie wizerunku, i określenia celów (związanych z życiem szkoły lub przedszkola czy promowania jego działalności) oraz czasu tego działania. Ma to istotne znaczenie, jeśli chodzi o wykorzystywanie fotografii i ewentualnie innych informacji o absolwentach danej placówki (art. 7 pkt 5 w zw. z art. 23 ust. 1 pkt 1 UoODO). Istotne jest również poinformowanie, w jaki sposób zdjęcia będą rozpowszechniane – czy będą dostępne ogólnie, czy tylko dla grona uczniów i nauczycieli lub innych osób. Ponieważ zgoda taka nie może być domniemywana ani wnioskowana z oświadczenia woli o innej treści, dane osobowe dziecka zostaną naruszone m.in. w sytuacji, gdy zgoda dotyczy jedynie określonej sfery (np. przedstawiania informacji z życia szkoły lub przedszkola), a materiały zawierające wizerunek ucznia trafią na ulotkę lub do Internetu jako materiał reklamujący atrakcyjną ofertę placówki i przyjazną kadrę pedagogiczną, dbającą o zadowolenie uczniów z warunków nauki i opieki. Informacje o uczniu stanowiące jego dane osobowe mogą posłużyć jednostce oświatowej do zaoferowania mu nowych usług (np. w zakresie zajęć dodatkowych), ponieważ może ona przetwarzać dane osobowe w prawnie usprawiedliwionym celu, którym dla administratora danych osobowych jest marketing bezpośredni (art. 23 ust. 1 pkt 5 w zw. z ust. 4 pkt 1 UoODO), o ile nie narusza praw i wolności ucznia. Za prawnie usprawiedliwiony cel nie można natomiast uznać działań marketingowych wykorzystujących dane osobowe ucznia, a skierowanych do innych adresatów. Brak wiedzy oraz aprobaty rodziców lub pełnoletniego ucznia co do takich działań może nawet skutkować odpowiedzialnością karną oraz wniesieniem skargi do GIODO (art. 49 i art. 51 UoODO).
Prawa autorskie
Zagadnienia związane z rozpowszechnianiem wizerunku regulują również przepisy ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.). Zgodnie z art. 81 tej ustawy zasadniczo rozpowszechnianie wizerunku wymaga zezwolenia osoby przedstawionej lub opiekuna prawnego osoby niepełnoletniej. Jednym z wyjątków od wymogu uzyskania zgody jest upublicznienie wizerunku osoby stanowiącej jedynie szczegół całości, takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza. Przepis nie określa bliżej, jak należy rozumieć „szczegół całości”. To z kolei budzi liczne wątpliwości w praktyce i przemawia za uzyskiwaniem zgody nawet na publikowanie zdjęć zbiorowych, bowiem często trudno rozstrzygnąć, czy dany materiał (nawet bez informacji o imieniu i nazwisku dziecka) przedstawia tylko pewną sytuację lub wydarzenie związane z działalnością jednostki oświatowej, innymi słowy – czy w razie usunięcia wizerunku nie zmieniłby się przedmiot i charakter przedstawienia (wyrok SA w Krakowie z dnia 19 grudnia 2001 r., I ACa 957/01, TPP 2002/3/107). Aby uniknąć kłopotliwych sytuacji, mogących rodzić spory co do wykorzystywania wizerunku uczniów nawet na grupowych fotografiach czy filmach, najlepiej uprzedzić rodziców, że dane zajęcia, zabawy czy uroczystości będą utrwalane w celu zaprezentowania na stronie internetowej lub profilu na portalu społecznościowym. Jeśli będą służyły np. do celów marketingowych, wykraczających poza samo przedstawienie zgromadzenia lub wydarzenia publicznego, wychowawca lub inny upoważniony nauczyciel powinien zebrać oświadczenia o wyrażeniu zgody na publikację i odnotować ewentualne sprzeciwy wobec utrwalania wizerunku. Od uzyskania akceptacji rodzica czy pełnoletniego ucznia nie powinien być uzależniany udział w szkolnych lub przedszkolnych wydarzeniach.
Naruszenie praw autorskich ucznia do wizerunku może skutkować dochodzeniem roszczeń: zaniechania rozpowszechniania wizerunku, np. w formie materiałów reklamowych, dopełnienia czynności potrzebnych do usunięcia skutków naruszenia, a w szczególności złożenia publicznego oświadczenia o odpowiedniej treści i formie (przeprosin), zasądzeniem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę lub obowiązkiem zapłaty odpowiedniej kwoty na wskazany cel społeczny (art. 78 ust. 1 w zw. z art. 83 UoPAiPP).
Dbałość o dobra osobiste ucznia
Wizerunek to także dobro osobiste podlegające ochronie cywilnoprawnej niezależnie od ochrony w innych przepisach (art. 23 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Dz. U. z 2016 r., poz. 308). Opublikowanie filmu albo zdjęć z udziałem ucznia bez wymaganej zgody bezpośrednio lub poprzez udostępnienie linku może znaleźć swój finał w sądzie. Na podstawie art. 24 k.c. z tego tytułu mogą być dochodzone różne roszczenia: zaniechanie rozpowszechniania wizerunku lub usunięcia materiałów, np. ze strony lub z profilu na portalu placówki, złożenie przeprosin o odpowiedniej treści i formie, zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę, odszkodowanie za wyrządzoną szkodę, zasądzenie odpowiedniej sumy pieniężnej na wskazany cel społeczny.
Przy okazji publikowania wizerunku dzieci w porozumieniu z rodzicami lub pełnoletnimi uczniami warto przy okazji uświadamiać samych uczniów, że ich wizerunek i inne dane osobowe oraz dobra osobiste podlegają ochronie prawnej i nie mogą być wykorzystywane przez inne osoby bez ograniczeń. Warto ich także uczyć od najmłodszych lat, że poza placówką również należy rozważnie dysponować swoim wizerunkiem, np. przy okazji korzystania z nowych rozwiązań technologicznych.
Podstawa prawna:
1. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o ochronie danych osobowych (Dz. U. z 2015 r., poz. 2135 z późn. zm).
2. Ustawa z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.).
3. Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. (Kodeks cywilny, Dz. U. z 2016 r., poz. 308).
Joanna Lesińska
